متغیر یک مفهوم است که بیش از دو یا چند ارزش یا عدد به آن اختصاص داده میشود. به عبارت دیگر متغیر به ویژگیهایی اطلاق میشود که میتوان آنها را مشاهده یا اندازهگیری کرد. و دو یا چند ارزش یا عدد را جایگزین آنها نمود. عدد یا ارزش نسبت داده به متغیر، نشان دهنده تغییر از یک فرد به فرد دیگر یا از یک حالت به حالت دیگر است. میز یک مفهوم است نه متغیر، اما وزن میز یک متغیر است.
مفهوم میز به تنهایی بر وجود ارزشهای چندگانه دلالت نمیکند و برای مثال، به همین دلیل این مفهوم مشخص نمیسازد که چه ویژگی یا ویژگیهایی از آن مورد نظر است. و برای مثال، کدامیک از ویژگیهای رنگ، وزن یا ارتفاع میز مورد مشاهده یا اندازهگیری قرار گرفته است. کرلینجر (1986) معتقد است متغیر یک نماد است که میتوان عدد یا ارزش را جایگزین آن کرد. به عنوان مثال، X یک متغیر است، و در حقیقت نمادی است که میتوان عدد یا ارزش را جانشین آن قرار داد.
گاهی اوقات ویژگی هایی که در یک پژوهش اندازهگیری میشوند، ممکن است در پژوهش دیگر ثابت نگهداشته شوند. متغیر در مقابل ثابت قرار دارد. ثابت به ویژگیهایی اطلاق میشود که دارای ارزش مساوی و یکسان است و میزان آن در همه افراد یا اشیاء یا حوادث به یک اندازه است. به عنوان مثال، اگر در پژوهشی دانشآموزان کلاس چهارم به عنوان آزمودنی به کار روند، «کلاس» ثابت است، یا اگر در یک پژوهش دانشآموزان ده ساله مشارکت داشته باشند، «سن» ثابت است.
مطالعه کنید: تحقیق توصیفی
انواع متغیرها
الف) طبقه بندی متغیرها بر حسب ماهیت متغیر
1- متغیر کمّی و کیفی
متغیر یک مفهوم است که میتواند مشاهده یا اندازه گیری شود. این اندازه گیری ممکن است به صورت کیفی یا کمّی انجام شود.
متغیر کمّی به متغیری اطلاق میشود که از نظر کمّیت تغییر میکند و اختلاف مقادیر آن را میتوان با استفاده از عدد ثبت کرد و آنها را میتوان با هم جمع کرد. متغیرهای کمّی، متغیرهایی هستند که انسان توانسته است برای آنها واحد و مبدأ اندازهگیری معین کند، مانند: قد، وزن، سن.
متغیر کیفی، به متغیری اطلاق میشود که اختلاف و تغییرات بین میزانهای مختلف آن کیفی است و برای ثبت آن ممکن است از روشهای دیگری غیر از به کار بردن عدد استفاده شود. به عبارت دیگر پژوهش گر، توانایی اندازهگیری متغیر کیفی را ندارد و ویژگی های آن را نمیتواند به وسیلۀ ارقام ریاضی نمایش دهد.
برای ثبت مشاهدات یا اندازه گیریهایی که از این متغیر به عمل میآید، از حروف الفبا یا کد استفاده میشود. اینگونه متغیرها را نمیتوان جمع و تفریق کرد و برای آنها مبدأ اندازهگیری نیز وجود ندارد. رنگ مو، رنگ چشم، و جنس متغیرهای کیفی هستند.
مطالعه کنید: انجام پایان نامه دکتری
2- متغیر گسسته و پیوسته
کار پژوهشگر، جمع آوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل دادههای جمعآوری شده از متغیرهاست. همانطور که قبلاً ذکر شد، متغیرها به وسیلۀ عدد یا ارزش، مشخص میشوند. ماهیت اعداد و ارزشها بستگی به این دارد که متغیر موردنظر پیوسته است یا گسسته.
متغیر گسسته میتواند اعداد یا ارزشهایی را که مشخص کننده یک وجه مشخص و معین از یک مقیاس هستند، به خود اختصاص دهد. به عنوان مثال، جنس یک متغیر گسسته است: یک شخص یا زن است یا مرد. اختصاص هر نوع ارزش دیگری بین این دو نوع ارزش امکانپذیر نیست. تعداد بازیکنان یک تیم فوتبال نیز یک متغیر گسسته است، زیرا فقط امکان داشتن 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11 بازیکن وجود دارد و نه 5/7 نفر بازیکن.
متغیر پیوسته، متغیری است که بین دو واحد آن هر نقطه یا ارزشی را میتوان انتخاب کرد. در این متغیر درجات مختلف اندازهگیری وجود دارد و دقت وسیلۀ اندازه گیری، تعداد این درجات را تعیین میکند. به عنوان مثال، وزن یک متغیر پیوسته است و میتواند بین صفر تا بینهایت باشد. قد، زمان، طول یا ارتفاع پرش، درصد چاقی بدن، و سطح هموگلوبین خون متغیرهای پیوسته هستند. ناگفته نماند که در عمل تشخیص بین متغیر پیوسته و گسسته به صورت نظری امکان پذیر نیست. دلیل این امر فقدان وسایل اندازه گیری دقیق و مناسب است.
در خیلی از متغیرهای پیوسته ما ناگزیریم اعداد را به صورت کلی برای اندازه گیری به کار بریم. بهرۀ هوشی از نظر تئوری یک متغیر پیوسته است. اما در عمل، آزمودنی که برای اندازه گیری هوش به کار برده میشود، به گونهای است که نمرهها را به صورت کلی یا نمره های گسسته نشان میدهد.
3- متغیرهای دوارزشی و چندارزشی
متغیرها بر اساس تعداد ارزشها یا عددهایی که به آنها اختصاص داده میشود، به دو دسته تقسیم میشوند: الف) دوارزشی، ب) چند ارزشی.
متغیر دوارزشی به متغیری اطلاق میشود که به آن فقط دو ارزش یا دو عدد نسبت داده می شود، مانند جنس که دارای دو ارزش زن و مرد است و میتوان برای ثبت آنها از اعداد صفر و یک یا اعداد دیگری استفاده کرد. کرلینجر (1986) متغیر دوارزشی را دوبخشی نامیده است و چنین مینویسد: «برخی از این متغیرها، دو بخشی واقعی هستند مانند زن و مرد، مرگ و حیات و شهری و روستایی که حضور یا عدم حضور ویژگی موجب تقسیم بندی آنها می شود و برخی از آنها ممکن است دوبخشی ساختگی باشند».
متغیر چندارزشی متغیری است که بیش از دو عدد یا دوارزش به آن اختصاص داده می شود، مانند سطح تحصیل و هوش که دارای درجات مختلفی هستند و به هر یک از درجات آنها میتوان عدد یا ارزش معینی را اختصاص داد.
مطالعه کنید: انجام مقاله
ب) طبقه بندی متغیرها بر حسب نقش متغیر در تحقیق
1- متغیر وابسته
متغیر وابسته، متغیر اصلی مورد توجه محقق است. این متغیر، متغیر پاسخ، برونداد یا ملاک است و عبارت است از وجهی از رفتار یک ارگانیسم که تحریک شده است. متغیر وابسته، مشاهده یا اندازه گیری میشود تا تأثیر متغیر مستقل بر آن معلوم و مشخص شود. هدف محقق آن است که تغییرپذیری متغیر وابسته را تشریح و پیش بینی کند. این متغیر از طریق متغیر مستقل پیش بینی میشود. از طریق تجزیه و تحلیل متغیر وابسته امکان یافتن پاسخها یا راه حلهایی برای مسئله ایجاد می شود. محقق قصد دارد این متغیرها را و همینطور سایر متغیرهای تأثیرگذار بر آن را به صورت کمّی و سنجش پذیر درآورد.
به عنوان مثال، مدیری را در نظر بگیرید که از میزان فروش محصول جدید که پس از آزمایش بازار (بازارسنجی) عرضه شده ولی از آن جهت که آنطور انتظار داشته فروش آن بالا نیست، نگران است. متغیر وابسته در این جا میزان فروش است. چون میزان فروش میتواند متفاوت باشد (میتواند کم، متوسط، و زیاد باشد) از این رو یک متغیر است، چون میزان فروش عامل اصلی مورد توجه مدیر است، پس متغیر وابسته است.
به عنوان مثالی دیگر، پژوهش گری میخواهد ورزش کارکنان نزد مدیران عامل شرکتهای ایرانی برتر در سال 1388 تا چه اندازه مقبولیت دارد. در اینجا نگرش نسبت به ورزش کارکنان یک متغیر وابسته است. چنین نگرشی میتواند دامنهای از کاملاً مخالفم، مخالفم، بیتفاوتم، موافقم و کاملاً موافقم دربرگیرد.
و در مثالی دیگر، مدیر منابع انسانی شرکتی از این جهت که کارکنان نسبت به سازمان وفادار نیستند، و در حقیقت وفاداریهای آنها در حال تغییر جهت به سمت سایر مؤسسات است، احساس نگرانی میکنند. در این مورد، وفاداری سازمانی، متغیر وابسته است.
در اینجا نیز، در سطوح وفاداری سازمانی کارکنان، نوعی پراکندگی وجود دارد. مدیر منابع انسانی ممکن است بخواهد بداند چه عواملی در وفاداری اعضاء سازمانی نقش دارند، طوری که بتواند این میزان نوسان را در وفاداری کنترل کند. فرض کنید پی میبرد که میزان پرداخت بالا میتواند وفاداری اعضاء نسبت به سازمان را حفظ کند و در نتیجه، آنها شغل خود را برای دستیابی به شغل دیگر در سازمانی دیگر، ترک نخواهند کرد. افزایش میزان پرداخت به کارکنان ممکن است، به کنترل میزان تغییرپذیری در وفاداری کمک کند و افراد ممکن است، این سازمان را ترک نکنند.
ممکن است، در یک پژوهش بیش از یک متغیر وابسته وجود داشته باشد. برای مثال، همیشه بین کیفیت و حجم ستاده، و تولید با هزینه پایین نوعی تنش وجود دارد. در چنین مواردی، مدیر مایل است به درک و شناخت عواملی که بر همۀ متغیرهای وابسته مورد نظر تأثیر میگذارند، و چگونگی تفاوت برخی از این عوامل در مورد برخی از متغیرهای وابسته آگاه شود. این بررسیها، ممکن است مستلزم تجزیه و تحلیل آماری چندمتغیره (رگرسیون چندگانه) باشد.
مطالعه کنید: چاپ مقاله
2- متغیر مستقل
متغیر مستقل، متغیر محرک درونداد است که به وسیلۀ پژوهشگر اندازه گیری، دستکاری یا انتخاب می شود تا تأثیر یا ارتباط آن با متغیر دیگری معین شود. متغیر مستقل پیشفرض متغیر وابسته است. به عبارت دیگر این متغیر، مقدمه و متغیر وابسته، نتیجه است. در تحقیق آزمایشی، متغیر مستقل به وسیله آزمایش کننده دستکاری میشود تا تأثیر تغییرات آن بر متغیر دیگری که وابسته فرض شده است، مشاهده و اندازه گیری شود. به عبارت دیگر، تغییرپذیری یا نوسان در متغیر وابسته به حساب متغیر مستقل گذاشته می شود.
به عنوان مثال، فرض کنید که بررسیهای تحقیقاتی نشان میدهد که محصول جدید موفقیت آمیز بوده است. در این جا تولید موفقیت آمیز محصول جدید، قیمت بازاری سهام را تحت تأثیر قرار می دهد و نوسان در آن را نشان می دهد. یعنی، موفقیت بیشتر محصول جدید، قیمت بازاری سهام آن شرکت را بالاتر خواهد برد. به علاوه، موفقیت محصول جدید، متغیر مستقل و قیمت بازاری سهام، متغیر وابسته است. میزان موفقیت محصول جدید نوسان در قیمت بازاری سهام شرکت را تبیین خواهد کرد. این رابطه و عناوین متغیرها در شکل زیر نشان داده شده است.
به عنوان مثال دیگر، فرض کنید تحقیقات فرهنگی نشان میدهد که ارزشهای مدیریتی، فاصله قدرت بین مافوقها و زیردستان را تعیین می کند. در این جا، فاصله قدرت (یعنی روابط بین رئیس و زیردست و کارکنان در مقایسه با رئیس پرقدرت در مقابل در تعامل با رئیس کمقدرت) موضوع مورد توجه است، لذا متغیر وابسته است. ارزشهای مدیریتی که تغییرپذیری در فاصله قدرت را تبیین میکند، متغیر مستقل است. این رابطه در شکل زیر نشان داده شده است.
مطالعه کنید: تحقیقات کیفی
3- متغیر تعدیل کننده
متغیر تعدیل کننده، متغیری است که بر رابطه متغیر مستقل و متغیر وابسته تأثیر اقتضایی دارد. یعنی، حضور متغیر سوم (متغیر تعدیلکننده) رابطۀ مورد انتظار اصلی بین متغیرهای مستقل و وابسته، را تغییر میدهد. این متغیر در مثالهای زیر روشن میشود.
فرض کنید پی برده شد که بین تعداد کتابهایی که کودکان 5 تا 6 ساله در منزل به آن دسترسی دارند و توانایی های خواندن آنها نوعی رابطه وجود دارد. یعنی اگر کودکان 5 تا 6 ساله، تعداد زیادی کتاب در اختیارشان قرار گیرد، مهارت ها و توانایی خواندن آنها بهبود خواهد یافت.
چون کودکان برای خواندن کتابهای بیشتر، فرصتهای بیشتری دارند (فعالیتی که در آن از جانب والدین کمک شدهاند) و بنابراین، بهتر میخوانند. در نتیجه، اگر کودکان در منازلی که هیچ نوع کتابی وجود ندارد، پرورش داده شوند، فرصتی برای پرورش نحوۀ خواندن نخواهند داشت، و بنابراین مهارتها و تواناییهای خواندن در آنها کاملاً شکل نخواهد گرفت. از این رو، میتوان گفت که نوعی رابطه بین متغیر مستقل (تعداد کتابها) و متغیر وابسته (تواناییهای خواندن) وجود دارد که در شکل زیر نشان داده شده است.
اگرچه این رابطه میتواند به طور کلی برای همۀ کودکان صدق کند، با این وجود، سطح سواد والدین باعث میشود که کودکان قبل از ورود به مدرسه خواندن را بیاموزند، از این رو وجود این پدیده، بر رابطه
فوقالذکر تأثیر می گذارد. در منازلی که والدین بی سوادند، هر مقدار کتاب در منزل باشد به توسعه و تکامل مهارتها و تونایی های کودکان کمک نخواهد کرد. میزان سواد والدین رابطه بین تعداد کتابهاو تواناییهای خواندن را تعدیل میکند. در موقعیتهای مختلف، رابطه بین تعداد کتاب هایی که کودکان در منزل در اختیار دارند و تواناییهای کودکان 5 تا 6 ساله وابسته و متکی به سواد والدین است. این میزان تأثیرگذاری بر رابطۀ بین متغیر مستقل و وابسته میتواند در شکل زیر نشان داده شود.
به مثابه مورد بالا، هرگاه رابطه بین متغیر مستقل و متغیر وابسته متکی به متغیر دیگری شود، میگوییم متغیر سوم، نوعی اثر تعدیل کننده روی رابطه متغیر مستقل و وابسته دارد. متغیری که رابطه را تعدیل میکند به عنوان متغیر تعدیل کننده مشهور است.
اجازه دهید مثالی دیگر از متغیر تعدیل کننده مرتبط به محیط سازمانی ارائه دهیم. یکی از تئوریهای جدید مدعی است که تنوع نیروی کار (مشتمل بر مبانی اخلاقی، نژادها و ملیتهای مختلف) در اثربخشی سازمانی نقش ایفا خواهد کرد زیرا هر گروه، مهارتها و تخصص های فنی خاصی را با خود به محیط کاری میآورد. این هم افزایی میتواند محقق شود، فقط اگر مدیران بدانند چگونه استعدادهای خاص گروه کاری متنوع را به کار ببندند.
در سناریو بالا، اثربخشی سازمانی متغیر وابسته است که به وسیلۀ نیروی کاری متنوع به طور مثبت تحت تأثیر قرار میگیرد، که در واقع متغیر مستقل است. در عین حال، برای استفاده از نیروهای بالقوه، مدیران باید بدانند چگونه استعدادهای گروههای مختلف را برای اثربخش ساختن امور، تشویق و هماهنگ سازند. اگر ندانند، همافزایی محقق نخواهد شد. به عبارت دیگر، بهرهبرداری اثربخش از استعدادها، دیدگاههای مختلف و تواناییهای حل مسئله برای افزایش اثربخشی سازمانی متکی و وابسته به مهارت مدیران در عمل کردن به عنوان، یک عامل تسریع کننده است. این مهارت فنی مدیریتی به صورت متغیر تعدیل کننده در میآید. این روابط در شکل زیر نشان داده شده است.