تحقیق کیفی حوزه‌ای از روش پژوهش (تحقیق) است که ویژگی مشترک انواع مختلف آن تحلیل داده‌های بدون ساختار می‌باشد. روش‌های تحقیق را از منظر نوع داده‌های تحقیق می‌توان به روش تحقیق کیفی و روش تحقیق کمی تقسیم بندی کرد. در روش تحقیق کیفی هدف شناسایی، طبقه بندی و استخراج مفاهیم براساس مطالعه متون یا مبتنی بر دیدگاه خبرگان است. بنابراین ابزارهای اصلی گردآوری داده‌ها در روش تحقیق کیفی مصاحبه یا مطالعات کتابخانه‌ای است. بسته به نوع تحقیق باید از ابزارهای مناسب استفاده کرد.
تحلیل کیفی عبارت از مجموعه فعالیت‌هایی (چون مشاهده، مصاحبه و شرکت گسترده در فعالیت‌های پژوهشی) است، که هرکدام به‌نحوی محقّق را در کسب اطلاعات دست اول، دربارهٔ موضوع مورد تحقیق یاری می‌دهند. بدین‌ترتیب، از اطلاعات جمع‌آوری شده، توصیف‌های تحلیلی، ادراکی و طبقه‌بندی‌شده حاصل می‌شود. در روش مورد بحث دسترسی به اطلاعات؛ یعنی زندگی کردن با مردم مورد پژوهش، یادگیری فرهنگ آن‌ها، از جمله مبانی ارزشی، عقیدتی و رفتاری، زبان و تلاش برای درک احساس، انگیزش و هیجان‌های آن‌ها است. پژوهشگر کیفی، رفتار اجتماعی را به این دلیل درک می‌کند که خود را به‌جای دیگران قرار می‌دهد.
مطالعه کنید: انجام مقاله مدیریت
طرح پژوهش کیفی
به زعم دی‌مایرز (ترجمه حیدرزاده و مریخی، ۱۴۰۰) طرح پژوهش کیفی یک الگوی ساختارمند است که با تعیین فلسفه پژوهش آغاز می‌شود. همچنانکه ساندرز (۲۰۰۹) نیز در الگوی شش‌لایه‌ای که با عنوان پیاز پژوهش شناخته می‌شود نخستین لایه هر پژوهشی را تعیین فلسفه پژوهش می‌داند.
فلسفه پژوهش می‌تواند مبتنی بر عقل‌گرایی، اثبات‌گرایی، تفسیرگرایی یا انتقادی باشد. البته دی‌مایرز از عقل‌گرایی صرف‌نظر کرده است و عمده تمرکز او بر سه رویکرد دیگر است. همچنین باید این مساله روشن شود که همیشه پژوهش‌های کیفی مبتنی بر پارادایم تفسیری نیست. پژوهش کیفی می‌تواند با روش اثبات‌گرایی یا انتقادگرایی صورت گیرد. پژوهشگر پیش از هرچیزی باید فلسفه پژوهشی خود را روشن کند و چگونگی معرفت‌شناختی خود را تبیین نماید.
پس از آنکه شیوه شناخت و دستیابی به معرفت پیرامون پدیده مورد بررسی، تعیین شد باید نوع پژوهش مشخص شود. پژوهش می‌تواند با هدف بنیادی، کاربردی یا کاربردی-توسعه‌ای صورت گیرد. در یک پژوهش کیفی اگر هدف دستیابی به تازه‌هایی در علم و معرفت باشد در دسته پژوهش‌های بنیادی قرار می‌گیرد. اگر هدف پاسخ به یک مساله باشد پژوهش کاربردی خواهد بود و اگر به توسعه یک رویکرد، نظریه یا مدل کمک کند در دسته پژوهش‌های کاربردی-توسعه‌ای قرار خواهد گرفت.
انواع روش تحقیق کیفی
روش‌های متعددی برای تحقیقات کیفی ارائه شده است. عمده ترین این روش‌ها عبارتند از:
- هرمنوتیک (زندشناسی): شناخت ریشه‌ها و مفاهیم متن بویژه متون دینی
- تحلیل مضمون (تم) و تحلیل محتوا: کدگذاری و شناخت مقوله‌های زیربنایی متن مصاحبه یا نوشتار
- روش داده‌بنیاد (گراندد تئوری): نظریه‌پردازی پیرامون پدیده محوری مطالعه
- پدیدارشناسی: شناخت پدیده براساس مصاحبه ژرف و تجربه زیسته افراد
- مرور سیستماتیک، فرامطالعه، فراترکیب و فراتحلیل: روش‌های مبتنی بر تحقیق کتابخانه‌ای
- آینده‌پژوهی: سناریونویسی و ترسیم آینده محتمل
روش‌های کیفی بیشتر براساس ابزار گردآوری داده‌ها قابل دسته‌بندی هستند. ابزار گردآوری داده‌ها در این روش‌ها شامل مصاحبه یا مطالعات کتابخانه‌ای است. براساس یک قانون نانوشته پژوهشگران ایرانی برای تحلیل مصاحبه از روش تحلیل محتوایی، مضمون یا گرانددتئوری استفاده می‌کنند. برای تحلیل کیفی کتاب‌ها و مقاله‌ها نیز از فراترکیب، فراتحلیل و مرور نظام‌مند بهره می‌گیرند.